Η διείσδυση του ιδιωτικού τομέα στον δημόσιο χώρο της Θεσσαλονίκης

Η επιστημονική συζήτηση για τους σύγχρονους μετασχηματισμούς του δημόσιου χώρου έχει διογκωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, σκιαγραφώντας μια νέα συνθήκη στην οποία ο ρόλος και ο δημόσιος χαρακτήρας των δημόσιων χώρων τροποποιούνται, υπονομεύονται ή και αναιρούνται. Ο ρόλος του δημόσιου χώρου αναγνωρίζεται περισσότερο από ποτέ ως κρίσιμος για τη λειτουργία ανθεκτικών, δημοκρατικών και ζωντανών πόλεων, στις πολεοδομικές νόρμες και τις διακηρύξεις διεθνών οργανισμών (UN). Παρ’ όλα αυτά, εξελίξεις που νοηματοδοτούνται από τα ζητούμενα της ασφάλειας, της ανταγωνιστικότητας αλλά και της νεοφιλελεύθερης επιταγής για «λιγότερο κράτος», θέτουν υπό αμφισβήτηση, μέχρι πρότινος, καθοριστικά χαρακτηριστικά των δρόμων, των πάρκων και των πλατειών.

Η αυξανόμενη επιρροή του ιδιωτικού τομέα στην ιδιοκτησία και τη διαχείριση του δημόσιου χώρου έχει καταγραφεί σε πολλές πόλεις, αναδεικνύοντας μια κυρίαρχη τάση στο πλαίσιο της σύγχρονης αστικής διακυβέρνησης και της πλανητικής αστικοποίησης (De Magalhães, 2010; Németh & Schmidt, 2011; Kapsali, 2024). Παρά την παγκόσμια εμφάνιση και την κοινή νοηματοδότηση στη βάση αδιαμφισβήτητων νεοφιλελεύθερων επιταγών, φαινόμενα «ιδιωτικοποίησης» του δημόσιου χώρου αντιστοιχούν σε διαφορετικούς μηχανισμούς και ποικίλες συσχετίσεις του δημόσιου με το ιδιωτικό. Δεν περιγράφουν μόνο περιπτώσεις δημόσιων χώρων ιδιωτικής ιδιοκτησίας αλλά και ένα ευρύ φάσμα εργαλείων που μετατρέπουν το –δημόσιο– έδαφος σε πεδίο δράσης επιχειρήσεων και άλλων ιδιωτικών φορέων. Όπως οι μηχανισμοί και τα γεωγραφικά πλαίσια, έτσι και οι επιπτώσεις των φαινομένων ιδιωτικοποίησης στην πρόσβαση και τη χρήση του δημόσιου χώρου ποικίλλουν και αποτελούν αντικείμενο έρευνας (Nemeth & Smitdt, 2011; Miller, 2007; Langstraat, F., & Van Melik, R., 2013), δείχνουν όμως προς την κατεύθυνση του μεγαλύτερου ελέγχου, του αποκλειστικού σχεδιασμού και των ενισχυμένων κανονισμών λειτουργίας.

Εστιάζοντας στη Θεσσαλονίκη, η συγκεκριμένη έρευνα καταγράφει τις εκφάνσεις του φαινομένου στον Δήμο Θεσσαλονίκης, την περίοδο από το 2010 έως το 2023. Το 2010 σηματοδοτεί την εκκίνηση της οικονομικής κρίσης και των πολιτικών λιτότητας στη χώρα, που συνδέονται, εκτός των άλλων, και με σημαντικές αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο του χωρικού σχεδιασμού και με τη συρρίκνωση των πόρων της τοπικής αυτοδιοίκησης. Την ίδια χρονιά εκλέγεται στη διοίκηση του Δήμου Θεσσαλονίκης ο Γιάννης Μπουτάρης.

Για την καταγραφή, διεξήχθη έρευνα στη Διαύγεια (diavgeia.gov.gr) για τον εντοπισμό σχετικών Αποφάσεων Δημοτικού Συμβουλίου (εφεξής ΑΔΣ) του Δήμου Θεσσαλονίκης, στον τοπικό Τύπο, σε ιστοσελίδες εταιρειών και ιδρυμάτων, σε μελέτες Ειδικών Χωρικών/Πολεοδομικών Σχεδίων (ΕΠΣ). Η αρχική καταγραφή οδήγησε στην κατηγοριοποίηση των μηχανισμών και των θεσμικών εργαλείων μέσω των οποίων υλοποιείται η αυξανόμενη διείσδυση του ιδιωτικού στον δημόσιο χώρο της Θεσσαλονίκης. Η χαρτογράφησή τους, με γνώμονα τον μηχανισμό διείσδυσης του ιδιωτικού τομέα, επιχειρεί να αναδείξει χαρακτηριστικά της γεωγραφικής διασποράς του φαινομένου. Το άρθρο ασχολείται συγκεκριμένα με (α) την εταιρική κοινωνική ευθύνη και τις ιδιωτικές χορηγίες, (β) τα ανοιχτά κέντρα εμπορίου, και (γ) τις αλλαγές στον δημόσιο χώρο μέσω θεσμικών εργαλείων, όπως τα ΕΠΣ και τα περιβαλλοντικά κίνητρα του Νέου Οικοδομικού Κανονισμού (ΝΟΚ).

Εταιρική κοινωνική ευθύνη και ιδιωτικές χορηγίες

Τα τελευταία χρόνια, η δράση των ιδιωτικών εταιρειών στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης έχει επεκταθεί σε νέα πεδία –πέρα από τα «παραδοσιακά» όπως το περιβάλλον και οι δράσεις ενάντια στην φτώχεια– συμπεριλαμβάνοντας ποικίλες πρακτικές διαχείρισης του δημόσιου χώρου. Στη Θεσσαλονίκη, εταιρείες αναλαμβάνουν στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής τους ευθύνης την ανάπλαση και συντήρηση συγκεκριμένων δημόσιων χώρων καθώς και τη δημιουργία νέων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δημιουργία ενός «πάρκου άθλησης και ψυχαγωγίας» για νέους με την πρωτοβουλία και τη χρηματοδότηση της Cosmote, η οποία ανέλαβε και τη συντήρηση του χώρου για δύο χρόνια (2012-2013) (ΑΔΣ 1165/28-7-2011) (Εικόνα 1). Το πάρκο ονομάστηκε What’s up park και φυλασσόταν 24 ώρες την ημέρα από δημοτικούς υπαλλήλους. Το πάρκο περιλάμβανε τραμπολίνο, ράμπες για skating, περιοχές για παρκούρ και paintball και τοίχο αναρρίχησης. Είχε πύλες εισόδου σηματοδοτημένες με τον λογότυπο συγκεκριμένου προγράμματος της εταιρείας. Στο What’s up park, η εταιρεία οργάνωσε μια σειρά εκδηλώσεων, ενώ το χρησιμοποίησε στη διαφημιστική της καμπάνια στην τηλεόραση και το διαδίκτυο (Athanassiou, 2017).

Άλλο παράδειγμα είναι η χρηματοδότηση έργων ανάπλασης και συντήρησης του πεζόδρομου της Δημητρίου Γούναρη από την εταιρεία Lidl Hellas, στο πλαίσιο του προγράμματος εταιρικής κοινωνικής ευθύνης «Υιοθετούμε πάρκα και δίνουμε πράσινους χώρους πίσω στους πολίτες» (ΑΔΣ 726/16-06-2011).

Εταιρική κοινωνική ευθύνη

Τα τελευταία χρόνια, η δράση των ιδιωτικών εταιρειών στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης έχει επεκταθεί σε νέα πεδία –πέρα από τα «παραδοσιακά» όπως το περιβάλλον και οι δράσεις ενάντια στην φτώχεια– συμπεριλαμβάνοντας ποικίλες πρακτικές διαχείρισης του δημόσιου χώρου. Στη Θεσσαλονίκη, εταιρείες αναλαμβάνουν στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής τους ευθύνης την ανάπλαση και συντήρηση συγκεκριμένων δημόσιων χώρων καθώς και τη δημιουργία νέων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δημιουργία ενός «πάρκου άθλησης και ψυχαγωγίας» για νέους με την πρωτοβουλία και τη χρηματοδότηση της Cosmote, η οποία ανέλαβε και τη συντήρηση του χώρου για δύο χρόνια (2012-2013) (ΑΔΣ 1165/28-7-2011) (Εικόνα 1). Το πάρκο ονομάστηκε What’s up park και φυλασσόταν 24 ώρες την ημέρα από δημοτικούς υπαλλήλους. Το πάρκο περιλάμβανε τραμπολίνο, ράμπες για skating, περιοχές για παρκούρ και paintball και τοίχο αναρρίχησης. Είχε πύλες εισόδου σηματοδοτημένες με τον λογότυπο συγκεκριμένου προγράμματος της εταιρείας. Στο What’s up park, η εταιρεία οργάνωσε μια σειρά εκδηλώσεων, ενώ το χρησιμοποίησε στη διαφημιστική της καμπάνια στην τηλεόραση και το διαδίκτυο (Athanassiou, 2017).

Άλλο παράδειγμα είναι η χρηματοδότηση έργων ανάπλασης και συντήρησης του πεζόδρομου της Δημητρίου Γούναρη από την εταιρεία Lidl Hellas, στο πλαίσιο του προγράμματος εταιρικής κοινωνικής ευθύνης «Υιοθετούμε πάρκα και δίνουμε πράσινους χώρους πίσω στους πολίτες» (ΑΔΣ 726/16-06-2011).

Δωρεές και χορηγίες

Στη Θεσσαλονίκη εντοπίζονται ποικίλοι φορείς οι οποίοι παρεμβαίνουν στον δημόσιο χώρο μέσω δωρεών και χορηγιών. Εταιρείες και ιδιώτες αναλαμβάνουν συχνά τη συντήρηση του αστικού εξοπλισμού, δενδροφυτεύσεις, τον χριστουγεννιάτικο στολισμό και άλλα. Για παράδειγμα, το 2019, η Coca Cola δώρισε στον Δήμο μια σειρά καθιστικών από ανακυκλωμένο πλαστικό, που τοποθετήθηκαν αρχικά στη Νέα Παραλία και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο Πάρκο ΧΑΝΘ (Εικόνα 2). Το 2020, ο επιχειρηματίας και πρόεδρος (από το 1995) της Πολιτιστικής Εταιρείας Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, Σταύρος Ανδρεάδης, έκανε δωρεά στον Δήμο Θεσσαλονίκης τριάντα υπεραιωνόβιες ελιές, που φυτεύτηκαν στην οδό Αγγελάκη (Εικόνα 3). Ο ίδιος επιχειρηματίας, μετά από αίτησή του, ανέλαβε τη συντήρηση δύο πάρκων της Νέας Παραλίας, του Κήπου της Μεσογείου και του Κήπου των Γλυπτών, από το 2019 για τρία χρόνια (ΑΔΣ 304/4-3-2019), ενώ έχει δωρίσει κάποια από τα γλυπτά που εκτίθενται εκεί (Εικόνα 4).

Πέρα από τις εταιρείες και τους ιδιώτες, σημαντικοί φορείς στο πεδίο των χορηγιών/δωρεών είναι τα φιλανθρωπικά και πολιτιστικά ιδρύματα, όπως το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Το 2015, ο Δήμος Θεσσαλονίκης δέχθηκε δωρεά 10 εκατομμυρίων ευρώ από το ΙΣΝ στο πλαίσιο του προγράμματος του ιδρύματος με το όνομα «Πρωτοβουλία ενάντια στην κρίση» (ΙΣΝ, 2021). Ο στόχος της δωρεάς ήταν «η ανακούφιση της πόλης από τις επιπτώσεις της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης» (ό.π.) μέσω έργων τα οποία θα επέλεγε ο Δήμος (Δήμος Θεσσαλονίκης, χ.ημ). Το 51% της δωρεάς αξιοποιήθηκε σε τεχνικά έργα. Από αυτά, οι παρεμβάσεις που υλοποιήθηκαν στον δημόσιο χώρο είναι:
1. Η ανάπλαση της περιοχής της πλατείας Φαναριωτών (Εικόνα 5),
2. η ανάπλαση τριών παιδικών χαρών ((Πλατεία Μακεδονομάχων, Ν. Ελβετίας, Θερμοπυλών & Νάστου) (Εικόνα 6),
3. η δημιουργία τουριστικού περιπάτου, από τη Ροτόντα μέχρι την Άνω Πόλη, μέσω της οδού Αποστόλου Παύλου,
4. η βελτίωση του αστικού εξοπλισμού σε διάφορα σημεία του ιστορικού και εμπορικού ενδιαφέροντος,
5. η διαμόρφωση ασφαλών προσβάσεων και η ανάδειξη κτιρίων ενδιαφέροντος που αφορούσε αναπλάσεις των οδών Αγίου Μηνά, Βασιλέως Ηρακλείου, Συγγρού (Εικόνα 7) και Αρχαιολογικού Μουσείου.

Ανοιχτά Κέντρα Εμπορίου

Τα Ανοιχτά Κέντρα Εμπορίου (ΑΚΕ) είναι ένα πρόγραμμα αναζωογόνησης εμπορικών περιοχών, με στόχο τη βελτίωση της ελκυστικότητας και της ανταγωνιστικότητάς τους. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε σε δύο φάσεις από τον Δήμο Θεσσαλονίκης, οδηγώντας στη δημιουργία τριών ΑΚΕ μέχρι σήμερα (Χάρτης 2). Οι επιχειρήσεις εντάσσονται οικειοθελώς στο πρόγραμμα, προσβλέποντας σε οικονομικά οφέλη. Τα χαρακτηριστικά αυτά παραπέμπουν στα Business Improvement Districts (Περιοχές Ενίσχυσης της Επιχειρηματικότητας, BIDs), ακόμη έναν μηχανισμό διείσδυσης των επιχειρηματιών στη διαχείριση του δημόσιου χώρου που έχει εφαρμοστεί σε πόλεις των ΗΠΑ, του Καναδά και της Ευρώπης (Ασπρογέρακας, 2014). Τα BIDs ορίζονται ως «συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, στις οποίες οι ιδιοκτήτες ακινήτων και επιχειρήσεων σε μια καθορισμένη γεωγραφική περιοχή επιλέγουν να συνεισφέρουν συλλογικά στη συντήρηση, ανάπτυξη και μάρκετινγκ της εμπορικής τους περιοχής» (Ward, 2007, σ. 658). Στη βάση της συνεχούς συρρίκνωσης του προϋπολογισμού της τοπικής αυτοδιοίκησης, τα BIDs έχουν αναδειχθεί σε ένα από τα βασικά μέσα που έχουν στη διάθεσή τους τοπικές αρχές και ιδιωτικοί φορείς για να επιτύχουν την αναζωογόνηση των κέντρων των πόλεων.

Το 2014 έγινε η πρώτη πρόσκληση για υπαγωγή επενδυτικών σχεδίων/ενισχύσεων στο Πρόγραμμα Πιλοτική Δράση «Ενίσχυση Ανοικτών Κέντρων Εμπορίου». Η πρόσκληση απευθυνόταν στους Εμπορικούς Συλλόγους Αθήνας, Πειραιά, Θεσσαλονίκης, Λάρισας, Πάτρας και Αλεξανδρούπολης, και στόχος της ήταν η «οργανωμένη και συστηματική ανάδειξη και προβολή των παραδοσιακών εμπορικών κέντρων των πόλεων με συντονισμένες ενέργειες επικοινωνίας και ενημέρωσης, πολιτιστικής και κοινωνικής ευαισθητοποίησης με βασικό γνώμονα την εξυπηρέτηση του αγοραστικού κοινού» (ΕΠΑνΕΚ-ΕΣΠΑ, 2014). Τα ΑΚΕ σε αυτή την φάση προβλήθηκαν ως μια λύση στην οικονομική κρίση, κατά τη διάρκεια της οποίας το εμπόριο στα μεγάλα αστικά κέντρα έφθινε σημαντικά, και πολλά καταστήματα έκλειναν, ακόμη και σε κεντρικούς εμπορικούς δρόμους. Η διάρκεια του προγράμματος ήταν 12 μήνες. Το πρόγραμμα περιλάμβανε (α) ενέργειες χωροθέτησης και χαρτογράφησης των ΑΚΕ σε συνδυασμό με τη δημιουργία σχετικών υποδομών, (β) ενέργειες μάρκετινγκ, (γ) προώθηση/προβολή/επικοινωνία των επιχειρήσεων της εμπορικής περιοχής που συμμετέχουν, και (δ) δραστηριότητες που συνδυάζουν το αγοραστικό όφελος με την ψυχαγωγία με πολιτιστικό/κοινωνικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα (ό.π.).

Το πρώτο ΑΚΕ αυτής της περιόδου δημιουργήθηκε το 2015 στη Θεσσαλονίκη από τον Εμπορικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τον Δήμο (Athanassiou, 2017). Το Thessaloniki Open Mall ήταν μια κεντρική εμπορική περιοχή 7,5 εκταρίων, που οριζόταν από την πλατεία Αριστοτέλους, την οδό Μητροπόλεως, την οδό Παύλου Μελά και την παραλιακή λεωφόρο Νίκης. Οι επιχειρήσεις μέσα στα όρια της περιοχής παρέμβασης συμμετείχαν μεταξύ άλλων σε οργανωμένες ενέργειες μάρκετινγκ, όπως η έκδοση ενιαίας κάρτας αγορών για τους καταναλωτές με πόντους και εκπτώσεις, που προσφέρονταν από εμπορικά καταστήματα, καφετέριες και εστιατόρια, επιχειρήσεις στάθμευσης, παιδότοπους κ.ά., και οργάνωση δραστηριοτήτων, όπως δημιουργική απασχόληση παιδιών, γιορτές δρόμου, επιδείξεις μόδας κ.ά. Τέλος, τοποθετήθηκαν νέα στοιχεία αστικού εξοπλισμού, όπως καθιστικά, στέγαστρο, ποτίστρα για κατοικίδια, πινακίδες σήμανσης και οριοθέτησης της περιοχής και μεγάλες οθόνες για την προβολή των δράσεων του προγράμματος (ΑΔΣ 1570/16-11-2015). Παρόλο που το έργο υλοποιήθηκε το 2015, δεν κατάφερε να έχει διάρκεια στον χρόνο εξαιτίας πολλών παραγόντων, όπως το περιορισμένο εύρος των παρεμβάσεων, η έλλειψη μέριμνας για τη συντήρηση των υποδομών που δημιουργήθηκαν αλλά και η έλλειψη ενδιαφέροντος από τις επιχειρήσεις της περιοχής να συμμετάσχουν (Μητράκης, 2020).

Στη δεύτερη φάση, το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και από εθνικούς πόρους, στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Ανταγωνιστικότητα – Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία». Αυτή η φάση του προγράμματος ανακοινώθηκε το 2018 και στόχευε στην ενίσχυση και την τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας που αναπτύσσεται σε εμπορικές περιοχές, και ειδικότερα σε περιοχές που διαθέτουν σημαντικούς πολιτιστικούς πόρους και τουριστική δυναμική. Η συγκεκριμένη δράση απαιτούσε τη συνεργασία μεταξύ φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των οικείων Εμπορικών Συλλόγων/Επιμελητηρίων, προκειμένου να υλοποιηθεί ένα σύνολο παρεμβάσεων με στόχους την αναβάθμιση της λειτουργικότητας και της αισθητικής της περιοχής παρέμβασης, καθώς και την οργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας, με υιοθέτηση και χρήση έξυπνων εφαρμογών. Τα ΑΚΕ που υλοποιεί ο Δήμος Θεσσαλονίκης σε αυτό το πλαίσιο είναι δύο:

1. Το «Ανοικτό Κέντρο Εμπορίου Καπάνι» στην Αγορά Βλάλη, και συγκεκριμένα την περιοχή που περικλείεται από τις οδούς Εγνατία, Αριστοτέλους, Ερμού και Βενιζέλου. Το ΑΚΕ Καπάνι υλοποιείται σε συνεργασία με τον Σύλλογο Επαγγελματιών Ιστορικού Κέντρου Θεσσαλονίκης και έχει προϋπολογισμό 2,8 εκατ. Ευρώ.
2. Το Οpen mall Galerius στην περιοχή της Δημητρίου Γούναρη (www.emporikosmall.gr), το οποίο λειτουργεί στη βάση συνεργασίας του Εμπορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης με τον Δήμο Θεσσαλονίκης.

Και στα δυο ΑΚΕ περιλαμβάνονται δαπάνες για αισθητικές και περιβαλλοντικές παρεμβάσεις, όπως ήπιες αναπλάσεις, έργα φωτισμού και δεντροφυτεύσεων και εγκατάσταση «συστημάτων έξυπνης πόλης», καθώς και δημιουργία ηλεκτρονικής πλατφόρμας για την προώθηση των επιχειρήσεων των περιοχών.

Θεσμικά εργαλεία που μετασχηματίζουν τον δημόσιο χώρο

Οι υπαίθριοι χώροι των Ειδικών Πολεοδομικών Σχεδίων

Τα Ειδικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΕΠΣ) εκκινούν από διαφορετικούς φορείς, δημόσιους ή ιδιωτικούς, και αφορούν διαφορετικές κλίμακες σχεδιασμού και διαφορετικές θεματικές ενότητες. Από το 2014 , οπότε εισήχθησαν για πρώτη φορά, έχει ασκηθεί κριτική στα νέα αυτά εργαλεία του χωρικού σχεδιασμού (Μάνος, 2022; Αθανασίου & Καραγιάννη, 2023), που νομιμοποιούν υπό προϋποθέσεις την παράκαμψη των ισχύοντων πολεοδομικών σχεδίων με στόχο την «επιτάχυνση» των διαδικασιών του σχεδιασμού. Μέσα από αυτή την επιλεκτική «επιτάχυνση» των διαδικασιών του χωρικού σχεδιασμού, υπονομεύεται ή και υποκαθίσταται η δυνατότητα συνολικού σχεδιασμού και ρύθμισης του αστικού χώρου. Δημιουργείται όμως και ένας νέος τύπος δημόσιου χώρου, που είναι ιδιωτικής ιδιοκτησίας.

Στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης, περισσότερα από 10 τέτοια σχέδια έχουν προταθεί, έχουν ήδη μελετηθεί ή και εγκριθεί, από τα οποία τα έξι βρίσκονται στον κεντρικό Δήμο (Μάνος, 2022). Από αυτά, τα πέντε εκκινούν από ιδιώτες. Εξαιρώντας το ένα από αυτά, που αφορά αλλαγή χρήσης υπάρχοντος κτιρίου, τα υπόλοιπα αφορούν μεγάλα έργα αστικής αναγέννησης, που περιλαμβάνουν ποικιλία χρήσεων σε νέα ή/και επαναχρησιμοποιούμενα κτίρια και δημόσιους χώρους, των οποίων το καθεστώς ιδιοκτησίας ποικίλλει (ιδιωτική ή δημόσια), ενώ το καθεστώς διαχείρισης δεν αποσαφηνίζεται στις μελέτες (Χάρτης 3).

Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του πιο πρόσφατα εγκεκριμένου ΕΠΣ στον Δήμο Θεσσαλονίκης (ΦΕΚ 734/Δ/15-9-2023), που αφορά στην αξιοποίηση του χώρου του εγκαταλελειμμένου βιομηχανικού συγκροτήματος Κεραμεία Αλλατίνη. Το συγκρότημα ανήκει σε τοπικό επιχειρηματία που δραστηριοποιείται σε τουριστικές και κατασκευαστικές επιχειρήσεις. Το σχέδιο προβλέπει, για πρώτη φορά στην πόλη, την κατασκευή ενός κτιρίου ύψους 100 μέτρων. Η επιλογή ενός μεμονωμένου πύργου, αντί του οικοδομικού τετραγώνου μεσαίου ύψους, που χαρακτηρίζει την πόλη, αιτιολογείται στη μελέτη στη βάση της συνακόλουθης μείωσης της κάλυψης του εδάφους και της δημιουργίας ενός μεγάλου πάρκου προσβάσιμου στο κοινό. Το πάρκο γύρω από τον πύργο εισάγει έναν υβριδικό τύπο δημόσιου χώρου, που αν και προσβάσιμος από το κοινό είναι ιδιωτικής ιδιοκτησίας, ενώ δεν διευκρινίζεται το καθεστώς διαχείρισής του. Τέτοιου τύπου χώροι είναι νέοι για τη Θεσσαλονίκη και την Ελλάδα, όμως έχουν εμφανιστεί πολύ νωρίτερα σε άλλες μητροπόλεις του κόσμου. Είναι οι δημόσιοι χώροι που δημιουργούνται στο πλαίσιο μεγάλων έργων αστικής αναγέννησης, συχνά από ιδιωτικά κεφάλαια ή εταιρείες μικτής οικονομίας. Οι «ψευδο-δημόσιοι» (Shenker, 2017) αυτοί χώροι στη μορφή τους δεν διαφέρουν σε τίποτα από δρόμους και πλατείες δημόσιας ιδιοκτησίας και διαχείρισης. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει όμως ότι το ιδιοκτησιακό καθεστώς και οι πολλαπλοί κανόνες λειτουργίας, που συνήθως επιβάλλουν οι ιδιοκτήτες-διαχειριστές στους δημόσιους χώρους, υπονομεύουν τον δημόσιο χαρακτήρα τους. Σε πολλές περιπτώσεις αποκλείουν ενεργά, μέσω του «αμυντικού» σχεδιασμού και των κανόνων, «ανεπιθύμητους» χρήστες και συμπεριφορές (Mitchell, 2003).

Οι χώροι κοινής δημόσιας χρήσης του Νέου Οικοδομικού Κανονισμού

Στους θεσμικούς μετασχηματισμούς που αλλάζουν το τοπίο του δημόσιου χώρου μπορούν να αναφερθούν και οι νέοι υπαίθριοι και προσβάσιμοι χώροι που συνδέονται με τα «περιβαλλοντικά κίνητρα» του άρθρου 10 του Νέου Οικοδομικού Κανονισμού (ΝΟΚ, ΦΕΚ 79/Α/9-4-2012) που ρυθμίζει τη δόμηση από το 2012. Υπό προϋποθέσεις που σχετίζονται με την αρτιότητα και το μέγεθος του οικοπέδου, το άρθρο 10 δίνει μπόνους τετραγωνικά μέτρα δόμησης και μεγαλύτερο ύψος σε νέες οικοδομές που περιορίζουν το ποσοστό κάλυψης του οικοπέδου, δημιουργώντας έτσι υπαίθριους χώρους προσβάσιμους στο κοινό. Τα περιβαλλοντικά κίνητρα του ΝΟΚ έχουν προκαλέσει πολλές αντιδράσεις για τους μεγάλους κτιριακούς όγκους που εισάγουν και τις αρνητικές τους επιπτώσεις στη λειτουργία και την εικόνα της πόλης (Αθανασίου, 2024, Λιάλιος, 2024). Πέρα όμως από αυτές τις επιπτώσεις, τα κίνητρα του ΝΟΚ που έχουν ξεκινήσει να υλοποιούνται πρόσφατα, με την αναθέρμανση της οικοδομικής δραστηριότητας μετά την κρίση (βλ. υλοποιημένο παράδειγμα από την Καλαμαριά στην εικόνα 8) εισάγουν έναν νέο τύπο δημόσιου χώρου, που είναι ιδιωτικής ιδιοκτησίας, σε πυκνοδομημένες περιοχές των μεγάλων αστικών κέντρων.

Τα κίνητρα του ΝΟΚ φαίνεται να εμπνέονται από τα Privately Owned Public Spaces (POPS) της Νέας Υόρκης. Η έρευνα έχει δείξει ότι ο δημόσιος χαρακτήρας των POPS, των οποίων η διαχείριση γίνεται από τον ιδιώτη ιδιοκτήτη, είναι αμφισβητήσιμος, καθώς διέπονται από κανόνες λειτουργίας και χαρακτηρίζονται από σχεδιαστικές επιλογές που συχνά αποθαρρύνουν τη χρήση τους από το κοινό (Smithsimon, 2008).

Το νέο κατακερματισμένο τοπίο του δημόσιου χώρου

Οι παραπάνω μηχανισμοί διείσδυσης του ιδιωτικού τομέα στον δημόσιο χώρο αποτελούν τοπικές εκφάνσεις ενός φαινομένου με παγκόσμια χαρακτηριστικά: τη μετατόπιση από το πρότυπο του δημόσιου χώρου που είναι δημόσιας ιδιοκτησίας και διαχείρισης σε ένα πιο σύνθετο τοπίο, που χαρακτηρίζεται από τη διείσδυση του ιδιωτικού. Καθώς η διείσδυση του ιδιωτικού δεν σηματοδοτεί απαραίτητα τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας, αλλά υλοποιείται μέσα από διαφορετικούς μηχανισμούς, το κλασικό δίπολο ιδιωτικό-δημόσιο μετασχηματίζεται σε ένα διαφοροποιημένο φάσμα. Όπως αναλύθηκε παραπάνω, στη Θεσσαλονίκη, η διείσδυση του ιδιωτικού τομέα στη διαχείριση του δημόσιου χώρου επιτυγχάνεται με ποικίλους μηχανισμούς και αφορά παρεμβάσεις κυρίως στο κέντρο του Δήμου Θεσσαλονίκης ή χώρους/κτίρια ιδιαίτερης σημασίας για την πόλη (βλ. Χάρτη 4). Παρατηρείται, ωστόσο, πως οι διαφορετικοί μηχανισμοί συνδέονται με χώρους και παρεμβάσεις διαφορετικής κλίμακας: για παράδειγμα οι δωρεές εστιάζονται ακόμη και σε πολύ μικρής κλίμακας χώρους, όπως μια παιδική χαρά, ενώ τα ΑΚΕ και τα ΕΠΣ αφορούν κυρίως χώρους μεγάλης κλίμακας. Οι εμπλεκόμενοι ιδιωτικοί φορείς ποικίλλουν επίσης και περιλαμβάνουν ιδιωτικές εταιρίες, φιλανθρωπικά ιδρύματα αλλά και ιδιώτες (βλ. Πίνακα 1).

Η εκχώρηση μέρους της αρμοδιότητας παραγωγής και διαχείρισης του δημόσιου χώρου στον ιδιωτικό τομέα εντάσσεται στο πλαίσιο της επιχειρηματικής διακυβέρνησης των πόλεων και νοηματοδοτείται στη βάση των μειωμένων πόρων, της προβαλλόμενης διαχειριστικής ανεπάρκειας των φορέων του Δημοσίου και του δόγματος για «λιγότερο κράτος». Το ζητούμενο της ανταγωνιστικής πόλης απαιτεί δημόσιους χώρους που είναι ζωντανοί, ελκυστικοί, ασφαλείς και καθαροί, χωρίς «ανεπιθύμητους» χρήστες και συμπεριφορές. Η εξυπηρέτηση της κατανάλωσης και του τουρισμού προκρίνεται ως κυρίαρχος ρόλος των δημόσιων χώρων της πόλης.

Οι νέες διαδικασίες αστικής διακυβέρνησης εισάγουν νέους παίκτες στην παραγωγή του δημόσιου χώρου, μετακυλίουν μέρος της συνταγματικής ευθύνης του κράτους για χωρικό σχεδιασμό και παροχή δημόσιου χώρου σε ιδιώτες, παραχωρούν έδαφος και αρμοδιότητα σε εταιρείες, ιδρύματα και τους τοπικούς επιχειρηματίες. Τα παραπάνω προεικονίζουν νέες συνθήκες λειτουργίας του δημόσιου χώρου, που καθορίζονται από τον σχεδιασμό και τους κανονισμούς λειτουργίας των ιδιωτών ιδιοκτητών ή διαχειριστών. Διαμορφώνεται σταδιακά ένα νέο κατακερματισμένο τοπίο του δημόσιου χώρου στη πόλη, που συντίθεται από απρόβλεπτες οριοθετήσεις διαφορετικών καθεστώτων ιδιοκτησίας και διαχείρισης, λειτουργίας και πρόσβασης.

Υποσημειώσεις

¹Τα Ειδικά Χωρικά Σχέδια εισήχθησαν αρχικά με τον Νόμο 4269/2014 (ΦΕΚ 142/Α/28-6-2014) Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση – Βιώσιμη ανάπτυξη και τροποποιήθηκαν με τον Νόμο 4447/2016 (ΦΕΚ 241/Α/23-12-2016) Χωρικός σχεδιασμός – Βιώσιμη ανάπτυξη και άλλες διατάξεις. Τροποποιήθηκαν ξανά και μετονομάστηκαν σε Ειδικά Πολεοδομικά Σχέδια με τον Νόμο 4759/2020 (ΦΕΚ 245/Α/9-12-2020) Εκσυγχρονισμός της Χωροταξικής και Πολεοδομικής Νομοθεσίας και άλλες διατάξεις.
²Τα ΕΠΣ εισάγονται για έργα «υπερτοπικής κλίμακας ή στρατηγικής σημασίας», προγραμμάτων αστικής ανάπλασης ή προστασίας του περιβάλλοντος ή σχεδίων που αντιμετωπίζουν τις συνέπειες φυσικών καταστροφών και σε περιπτώσεις που υπάρχει «επιτακτική ανάγκη ταχείας ολοκλήρωσης του πολεοδομικού σχεδιασμού πρώτου επιπέδου», λόγω κρίσιμων χωρικών προβλημάτων που απαιτούν άμεση δράση ή την αποτροπή της δημιουργίας τετελεσμένων καταστάσεων, λόγω έλλειψης ή ανεπάρκειας σχεδιασμού (Νόμος 4759/2020).
³Τα POPS προέκυψαν από διάταξη που ισχύει ήδη από το 1961 και δίνει μπόνους ύψος και δομημένο χώρο σε νέα κτίρια που μειώνουν την κάλυψη στο έδαφος και δημιουργούν δημόσιους χώρους προσβάσιμους στο κοινό. Υπάρχουν περισσότερα από 500 POPS στη Νέα Υόρκη.