Στο παρόν λήμμα θα περιγραφούν τα αποτελέσματα της έρευνας δράσης που έγινε στο πλαίσιο διδακτορικής διατριβής (Σεϊτανίδης, 2023), με στόχο τη διαχείριση του δημόσιου χώρου ως κοινού (Commons), στο πρώην στρατόπεδο Καρατάσιου στον Δήμο Παύλου Μελά (Χάρτες 1 και 2). Πρόκειται για ένα διεκδικούμενο ιδιοκτησιακά «αστικό κενό» που η τοπική κοινωνία και η Τοπική Αυτοδιοίκηση θέλουν να αξιοποιήσουν ως κοινόχρηστο και κοινωφελή χώρο στο σύνολό του, ενώ το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας έχει ως σκοπό (και) την εμπορική εκμετάλλευσή του.
Από το 2003, οπότε αποχώρησε ο στρατός από τον χώρο, εξελίσσεται ένας συνεχής και πολύπλευρος αγώνας για τη διεκδίκησή του, με περιβαλλοντικές, πολιτιστικές και αθλητικές δράσεις από τοπικούς συλλόγους και συλλογικότητες εντός του πρώην στρατοπέδου, με τη δημιουργία των αστικών λαχανόκηπων ΠεΡΚα (2011-σήμερα), με επερωτήσεις για τον χώρο στη Βουλή και στο Ευρωκοινοβούλιο, και με τη δικαίωση στα δικαστήρια, το 2018, δύο πρώην δημάρχων και πολιτών που κατηγορούνταν από το Ταμείο Εθνικής Άμυνας ως καταπατητές του πρώην στρατοπέδου. Ωστόσο, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας, το 2019, είχε απαντήσει σε σχετική ερώτηση στη Βουλή ότι για την Υπηρεσία Αξιοποίησης Ακίνητης Περιουσίας Ενόπλων Δυνάμεων το πρώην στρατόπεδο «θα αποτελεί αντικείμενο προβολής και προώθησης σε κάθε ευκαιρία επαφών της με επιχειρηματικούς φορείς», και διευκρίνιζε ότι ήδη υπάρχει έντονο σχετικό ενδιαφέρον. Σε αυτό το διεκδικητικό και συγκρουσιακό πλαίσιο, ξεκίνησε η έρευνα δράσης, ως μια παρεμβολή της ακαδημίας για τη διεκδίκηση/προώθηση του δημόσιου χώρου ως κοινού και τη συμμετοχή της κοινότητας στον πολεοδομικό σχεδιασμό.
Ο όρος κοινά, στο παρόν λήμμα, όπως και στην πλειοψηφία των σχετικών συγγραμμάτων (βλ. Huron, 2007), θεωρείται ότι περιγράφει ταυτόχρονα τα εξής: α) κοινούς πόρους/αγαθά, β) θεσμούς/κανόνες/πρακτικές για τη ρύθμιση αυτών των πόρων, και γ) την κοινότητα, δηλαδή το σύνολο των ατόμων που επινοούν και αναπαράγουν αυτούς τους θεσμούς. Δημόσιος χώρος θεωρείται ο χώρος «δημόσιας ιδιοκτησίας ή δημόσιας χρήσης που είναι προσβάσιμος και μπορούν να τον απολαύσουν όλοι ελεύθερα και χωρίς κίνητρο κέρδους» (UN Habitat, 2015). Οι συνήθεις πρακτικές για τη διαχείριση του χώρου στη σύγχρονη εποχή περιστρέφονται γύρω από δύο πολιτικές επιλογές: Τον κρατικό έλεγχο ή την ιδιωτικοποίησή του. Μια εναλλακτική πρόταση απέναντι σ’ αυτές τις επιλογές μπορεί να στοιχειοθετηθεί μέσα από την έννοια των κοινών. Η θεώρηση του δημόσιου χώρου ως κοινού είναι μια πρόταση για τη διαχείρισή του από τις κοινότητες, τις οργανωμένες ομάδες ανθρώπων που είναι άμεσα εξαρτημένες από τη χρήση του χώρου, με κανόνες και πρακτικές που διαμορφώνουν οι ίδιες (Foster & Iaione, 2015; Stavrides, 2015; 2022, κ.ά.).
Ο ρόλος του χωρικού σχεδιασμού στα παραπάνω είναι κομβικός, καθώς έχει ως αντικείμενο την υλοποίηση των πολιτικών που αφορούν στην εκμετάλλευση του χώρου και αποτελεί το θεσμικό εργαλείο με το οποίο καθορίζονται από το κράτος οι κανόνες για τη μορφή και την ανάπτυξή του. Η εξέταση της σχετικής βιβλιογραφίας του χωρικού σχεδιασμού την περίοδο 1968-2022 αποδεικνύει ότι «η θέση του Hardin (1968) υπέρ της ιδιωτικοποίησης των κοινών πόρων, παρά τη χρήση της στην πράξη, έχει απορριφθεί από τη θεωρία» (Seitanidis & Gritzas, 2022). Παράλληλα με αυτή την απόρριψη, αναδύεται ένα ρεύμα συσχέτισης των κοινών με τον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου (ό.π.).
Το ερώτημα «πώς υλοποιείται αυτή η ένταξη των κοινών στον χωρικό σχεδιασμό» είναι ανοιχτό και αναπάντητο. Ως τρόπος για να απαντηθεί ακολουθείται εδώ η έρευνα δράσης. Η έρευνα δράσης (ΕΔ) αποτελεί μια μεθοδολογία έρευνας με πολλές εκδοχές, οι οποίες έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: «ενώνουν» τη θεωρία με τη δράση, με στόχο την επίλυση σημαντικών κοινωνικών ζητημάτων, σε συνεργασία με αυτούς που τα βιώνουν. Πρόκειται για μια διαδικασία συν-δημιουργίας γνώσης με δημοκρατικούς όρους, μέσω επαναλαμβανόμενων κύκλων συνεργατικής μάθησης και σχεδιασμού, επιτέλεσης και αξιολόγησης απελευθερωτικών δράσεων, με στόχο την επίτευξη θετικής κοινωνικής αλλαγής (Coghlan & Brydon-Miller, 2014). Η έρευνα δράσης είναι εξ ορισμού μια συμμετοχική διαδικασία, και οι συμμετέχοντες/ουσες θεωρούνται συν-ερευνητές/τριες. Η παρούσα έρευνα δράσης, εκτός από τη διδακτορική διατριβή, απασχόλησε τέσσερις διπλωματικές εργασίες, που προσαρμόστηκαν προκειμένου να την εξυπηρετήσουν, και πλήθος προσώπων με ετερόκλητες ιδιότητες (βλ. Πίνακα 1).
Στην έρευνα που παρουσιάζεται εδώ, αντλούνται πολλά στοιχεία από την ΕΔ, όπως υλοποιείται υπό το πρίσμα των ποικίλων οικονομιών/οικονομιών της κοινότητας (Cameron & Gibson, 2020) και γίνεται μια πρωτότυπη προσπάθεια για να μεταφερθεί το πλαίσιο αυτού του «μεταδομιστικού» τύπου της έρευνας δράσης στο πεδίο του χωρικού σχεδιασμού. Μια τέτοια μεταφορά έγινε με την εξής προσαρμογή των σταδίων της έρευνας δράσης:
Στάδια έρευνας δράσης
1ο στάδιο: Καταγραφή πρακτικών και αναπαραστάσεων
Κατά τρόπο παρόμοιο με τις τυπικές μελέτες χωρικού σχεδιασμού, το πρώτο στάδιο της έρευνας δράσης περιλαμβάνει την αναγνώριση της υπό εξέταση περιοχής (την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης) αλλά με εστίαση στον ανθρώπινο παράγοντα. Συγκεκριμένα, γίνεται συλλογή δεδομένων από τους/τις συμμετέχοντες/ουσες και καταγράφεται το «πώς λειτουργούν τα πράγματα εδώ» (Kemmis κ.ά., 2013, σ. 85), δηλαδή ποιες είναι οι πρακτικές που έχουν οι άνθρωποι για τη χρήση/διαχείριση του χώρου. Επίσης, καταγράφονται οι αναπαραστάσεις/αντιλήψεις για τον συγκεκριμένο χώρο και αναζητούνται τα θετικά ή αρνητικά στοιχεία που αυτές κομίζουν στην ενίσχυση όσων συμμετέχουν.
Τα δεδομένα που εξετάστηκαν με βάση το παραπάνω θεωρητικό πλαίσιο προέρχονται από τις εξής πηγές: α) αρχειακή έρευνα σε δημόσια έγγραφα, ΦΕΚ, αποφάσεις Δημοτικού Συμβουλίου, ανακοινώσεις φορέων, β) συμπλήρωση 238 ερωτηματολογίων από χρήστες του χώρου σχετικά με τις απόψεις τους για τον τρόπο αξιοποίησης του πρώην στρατοπέδου, γ) οκτώ ημιδομημένες συνεντεύξεις από μέλη του αγώνα διεκδίκησης, δ) συμμετοχική παρατήρηση με εγγραφή στην ομάδα των περιαστικών καλλιεργητών.
Συντάχθηκε το «ιστορικό διεκδίκησης» του Καρατάσιου και φάνηκε ότι υπάρχουν σύλλογοι/συλλογικότητες που αναλαμβάνουν περιστασιακά εργασίες, όπως καθαρισμός του χώρου, δενδροφυτεύσεις, μέριμνα για την ασφάλεια κτλ. Αποδεικνύεται ότι ιστορικά, από τη διακοπή της λειτουργίας του στρατοπέδου και εξής, ο χώρος λειτουργούσε κατ’ αυτόν τον τρόπο, με οργανωμένες ομάδες πολιτών να υπερασπίζονται τη δημόσια χρήση του. Τεκμηριώθηκε ένας βαθμός θεώρησης του Καρατάσιου ως κοινού, με βάση το πλαίσιο των Harvey (2012) και Stavrides (2015), και κυρίως εφαρμόζοντας τα αποτελέσματα των παραπάνω συνεντεύξεων στο θεωρητικό πλαίσιο των Gibson-Graham κ.ά. (2016) (βλ. Πίνακα 2). Σε κάθε στήλη του πίνακα μπήκαν ως δεδομένα οι απαντήσεις των συνεντεύξεων που τεκμηριώνουν τη συμμετοχή της τοπικής κοινότητας (βλ. Σεϊτανίδης, 2023).
2ο στάδιο: Αναπλαισίωση – Προετοιμασία δράσης
Η αναπλαισίωση αφορά στην αλλαγή αντιλήψεων, συμπεριφοράς και πρακτικών. Η Gibson-Graham (2008) χρησιμοποιεί τον όρο για την αλλαγή της «οικονομικής ταυτότητας των υποκειμένων» και τη δημιουργία μιας νέας «υποκειμενοποίησης», δηλαδή ενός νέου αυτοπροσδιοδιορισμού των ατόμων. Κατά παρόμοιο τρόπο, στην παρούσα έρευνα δράσης, η αναπλαισίωση αφορά στη διαδικασία μέσω της οποίας τα άτομα αναγνωρίζουν ότι:
- Μπορούμε, δηλαδή έχουμε την ικανότητα, να παίξουμε καταλυτικό ρόλο στον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου, όπως φαίνεται από το ιστορικό διεκδίκησής του. Η ικανότητα αυτή αναδεικνύεται επιπλέον με τις από-τα-κάτω προτάσεις για σχεδιασμό και, κυρίως, με την επιτυχή έκβαση της διεκδίκησης της χρήσης του χώρου. Έχει γίνει ήδη αποδοχή των από-τα-κάτω προτάσεων για τον χώρο σε επίπεδο Δήμου, και ο κοινόχρηστος χαρακτήρας του κατοχυρώνεται με την έγκριση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου (ΓΠΣ) Πολίχνης (ΦΕΚ 444Δ/ 26-7-2021).
- Θέλουμε να συμμετέχουμε στον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου, γιατί το ζητάμε ενεργά. (Εργαλείο ήταν η παρουσίαση σχετικών ευρημάτων από τα ερωτηματολόγια, που δείχνουν ότι υπάρχει μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων που ενδιαφέρεται για συμμετοχή.)
- Υπάρχει τρόπος να το κάνουμε. (Εργαλείο ήταν η παράθεση σχετικών παραδειγμάτων σε εκδηλώσεις/παρουσιάσεις.)
Πρακτικά, στην παρούσα έρευνα, αυτό το στάδιο αποτελεί μια προεργασία-«προετοιμασία του εδάφους» για την ανάπτυξη δράσεων. Το έδαφος σε αυτή την περίπτωση είναι η τοπική κοινωνία και ιδιαίτερα το τμήμα της που σχετίζεται με το πρώην στρατόπεδο. Η προετοιμασία του γίνεται:
- Με ενέργειες που αποσκοπούν στην άμεση προσωπική συμμετοχή των πολιτών και στην ενεργοποίηση της σκέψης τους πάνω στον ρόλο που μπορούν να παίξουν για τον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου. Τέτοιες ενέργειες ήταν η σύνταξη-διανομή ερωτηματολογίου και η διοργάνωση ανοικτών εκδηλώσεων. Με το ερωτηματολόγιο τέθηκαν στους πολίτες ερωτήματα και προβληματισμοί που τους βάζουν σε ρόλο συν-σχεδιαστή και συν-διαχειριστή του χώρου μαζί με τη δημόσια διοίκηση.
- Με ενέργειες που σχετίζονται με την ενημέρωση των πολιτών και την καθιέρωση της εικόνας του Καρατάσιου ως κοινού στον δημόσιο διάλογο. Οι εργασίες που έγιναν στο πρώτο στάδιο της έρευνας για την τεκμηρίωση του Καρατάσιου ως κοινού χρησιμοποιούνται στις παραπάνω ενέργειες δημιουργώντας δυνητικά συνθήκες αναπλαισίωσης. Υιοθετήθηκε η στρατηγική της επιτελεστικότητας (Butler, 1993), που σημαίνει ότι με την παρέμβασή μας στη δημόσια σφαίρα χρησιμοποιούμε τον δημόσιο λόγο ως εργαλείο για την κατασκευή της πραγματικότητας και για τη δημιουργία νέων αναπαραστάσεων και συνθηκών αναπλαισίωσης. Η παρέμβαση αυτή έγινε με δημοσιεύσεις σε εφημερίδες τοπικής και εθνικής εμβέλειας, συγγραφή άρθρων σε ιστοσελίδες τύπου think tank, συνεντεύξεις στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση, και παρουσιάσεις σε συνέδρια. Συμπληρωματικά με τα παραπάνω, έγινε έρευνα για τον δημόσιο λόγο, όπως αυτός αποτυπώνεται σε δημοσιεύσεις ειδησεογραφικών άρθρων που αφορούν στο Καρατάσιου, κατά την περίοδο 2008-2022. Από τα αποτελέσματά της, προκύπτει ότι η θεώρηση του Καρατάσιου ως χώρου στον οποίο έχουν ιδιαίτερα ενεργό ρόλο οι πολίτες έχει κυρίαρχη θέση στον δημόσιο λόγο.
3ο στάδιο: Δράση – Παραγωγή κεντρικής ιδέας σχεδιασμού και δημιουργία ενός νέου θεσμού
Θεωρητικά το στάδιο αυτό περιλαμβάνει την ανάληψη δράσεων από τους ίδιους τους ερευνόμενους/συν-ερευνητές. Στην παρούσα έρευνα, η δράση αφορά στη συνεργασία μεταξύ των συλλόγων και συλλογικοτήτων που λειτουργούν (σε κάποιο βαθμό) ως «κοινότητα» μέσα στον χώρο του πρώην στρατοπέδου. Με τη συνεργασία αυτή επιδιώκεται να παραχθεί συλλογικά μια κεντρική ιδέα για τον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου, η οποία θα εκφράζει όλες τις ομάδες που δραστηριοποιούνται σε αυτόν. Πέρα από τη συνεργασία για την παραγωγή μιας κεντρικής ιδέας για τον σχεδιασμό, επιδιώκεται να σχηματιστεί ένα δίκτυο συλλόγων και συλλογικοτήτων, που να παίζει τον ρόλο «θεματοφύλακα» του κοινόχρηστου χαρακτήρα του Καρατάσιου. Ιδανικά, η προσπάθεια αυτή αφορά στη σύσταση και δημιουργία ενός νέου θεσμού για τον χωρικό σχεδιασμό και την Τοπική Αυτοδιοίκηση, ο οποίος οργανώνει και εκφράζει από-τα-κάτω πρωτοβουλίες, αναλαμβάνοντας να συγκαλεί ανοιχτές συνελεύσεις όλων των ενδιαφερόμενων πολιτών για θέματα που αφορούν τον χωρικό σχεδιασμό.
Από την αρχή της έρευνας δράσης, αντιδήμαρχος πρασίνου του Δήμου Παύλου Μελά είναι διακεκριμένο μέλος των κινημάτων της διεκδίκησης του χώρου. Η περιορισμένη δυναμική και αυτονομία που έχουν τα κινήματα διεκδίκησης του χώρου, αλλά και η ταυτόχρονη αποδοχή τους από τον Δήμο, χαρακτηρίζουν την ιδιαίτερη χρονική συγκυρία στην οποία διεξάγεται η έρευνα δράσης. Ο καλύτερος τρόπος για να αξιοποιηθεί αυτή η συγκυρία είναι να υπάρξει συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση για μια μόνιμη και θεσμική αναγνώριση του ρόλου των κοινών στη διαδικασία του χωρικού σχεδιασμού. Εξάλλου, μία από τις ενέργειες που καλείται να αναλάβει ο πολεοδόμος-χωροτάκτης στην έρευνα δράσης είναι να προωθεί τη θεσμοθέτηση της διαδικασίας (Saija κ.ά., 2017).
Η συγκρότηση της Πολεοδομικής Επιτροπής Γειτονιάς Πάρκου Καρατάσιου
Η παραπάνω θεσμοθέτηση του εγχειρήματος επιδιώκεται με τη συγκρότηση μιας Πολεοδομικής Επιτροπής Γειτονιάς (ΠΕΓ) του Ν. 1337/83 για το Πάρκο Καρατάσιου. Πρόκειται για την πρώτη Πολεοδομική Επιτροπή Γειτονιάς στην Ελλάδα μετά τη δεκαετία του ’80 και τη μοναδική στην Ελλάδα σήμερα. Σύμφωνα με τον νόμο, οι διαδικασίες ανάδειξής της καθορίζονται από το οικείο Δημοτικό Συμβούλιο, με γνώμονα την πληρέστερη εκπροσώπηση των κατοίκων. Ο ρόλος της είναι γνωμοδοτικός, και η δράση της δεν δεσμεύει τις αποφάσεις της διοίκησης. Ο λόγος που δεν διαδόθηκε ο θεσμός της Πολεοδομικής Επιτροπής Γειτονιάς δεν έχει γίνει αντικείμενο εξειδικευμένης έρευνας, αλλά έχουν γίνει κάποιες υποθέσεις για αίτια όπως ο περιορισμένος ρόλος της (Τασοπούλου, 2011), η έλλειψη ενημέρωσης σχετικά με τον θεσμό και η μη διάθεση για δραστηριοποίηση από μέρους των πολιτών (Χρηστάκη, 2011). Η ΠΕΓ γνωμοδοτεί για πολεοδομικά θέματα, και ο Δήμος είναι υποχρεωμένος να την ενημερώνει και να ζητά τη γνώμη της όποτε εκπονεί μελέτες που αφορούν στις χρήσεις γης και τους όρους δόμησης της περιοχής.
Καθώς εξελισσόταν η έρευνα δράσης, η έγκριση του ΓΠΣ Πολίχνης (ΦΕΚ 444Δ/ 26-7-2021), επισφράγισε μια επιτυχία της τοπικής κοινωνίας στην «αρένα» του θεσμικού χωρικού σχεδιασμού – και μια επιτυχία του δεκαπενταετούς αγώνα των συλλόγων και συλλογικοτήτων που δραστηριοποιούνται στον χώρο, σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Με την έγκριση αυτή, ο χώρος του πρώην στρατοπέδου θεσμοθετείται ως Μητροπολιτικό Πάρκο. Συγκεκριμένα, από το ΓΠΣ προβλέπεται ότι τουλάχιστον το 75% της συνολικής έκτασης του Μητροπολιτικού Πάρκου θα είναι χώρος πρασίνου και στο υπόλοιπο της έκτασης θα φιλοξενούνται κοινωφελείς λειτουργίες (δηλαδή χρήσεις υγείας, αθλητισμού, πολιτισμού και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, βλ. Εικόνα 1).
Το 2021 και το 2022, πραγματοποιήθηκαν μέσα στο πρώην στρατόπεδο ανοιχτές εκδηλώσεις, σε συνεργασία με τον Δήμο Παύλου Μελά, και παρουσιάστηκαν ορισμένα από τα αποτελέσματα της έρευνας δράσης. Τις εκδηλώσεις αυτές συνόδευσαν σχετικές δημοσιεύσεις στον Τύπο και παρουσιάσεις από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Σε όλες τις διαδικασίες δημοσιοποίησης της έρευνας, δόθηκε έμφαση στη συμβολή της τοπικής κοινωνίας και στη θέληση των πολιτών να συμμετέχουν στον σχεδιασμό και τη διαχείριση του χώρου. Στη συνέχεια, σχηματίστηκε ομάδα «ερευνητών της κοινότητας», αποτελούμενη από μέλη συλλόγων και συλλογικοτήτων που δραστηριοποιούνται για τον κοινόχρηστο χαρακτήρα του Καρατάσιου, με σκοπό τη διαμόρφωση ενός κοινού οράματος για το πρώην στρατόπεδο.
Ο αρχικός αυτός στόχος διευρύνθηκε με τις εξής επιδιώξεις (με χρονολογική σειρά) α) Κατασκευή ιστοσελίδας της ομάδας, β) θεσμική κατοχύρωση της ομάδας με απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου, γ) συγκρότηση της ομάδας από αντιπροσώπους και όχι απλώς μέλη των συλλόγων και συλλογικοτήτων, δ) μετατροπή της ομάδας σε Πολεοδομική Επιτροπή Γειτονιάς του Ν. 1337/1983. Τα παραπάνω, παρότι δεν αποτελούσαν έναν δηλωμένο αρχικό στόχο της έρευνας δράσης, είχαν απασχολήσει τη μεθοδολογία, και είχε γίνει προεργασία για τη δυνατότητα υλοποίησής τους.
Οι στόχοι αυτοί σταδιακά υλοποιήθηκαν, και το εγχείρημα παρουσιάζεται συνολικά στην ιστοσελίδα www.karatasiou.gr. Ο ερευνητής/συγγραφέας και η ομάδα «ερευνητών της κοινότητας», σε συνεργασία με τον αντιδήμαρχο Πρασίνου και έναν υπάλληλο της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου, συνέταξαν ένα σχέδιο απόφασης δημοτικού συμβουλίου το οποίο εισηγήθηκε ο συγγραφέας στο Δημοτικό Συμβούλιο. Με την 194/26-4-2023 ΑΔΣ Δήμου Παύλου Μελά (ΑΔΑ 6ΘΔΨΩΞΘ-19Ν), εγκρίθηκε η Πολεοδομική Επιτροπή Γειτονιάς (ΠΕΓ) Πάρκου Καρατάσιου.
Αξίζει να αναφερθεί ότι κατά τη διάρκεια της προσπάθειας για θεσμοθέτηση της ΠΕΓ, υπήρξαν προτάσεις από μέλη της ομάδας εργασίας για επαφές με παρατάξεις της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και υποψήφιους δημάρχους, προκειμένου αυτές να ενισχύσουν το εγχείρημά μας. Η στάση που υιοθετήθηκε πάνω σε αυτό το θέμα και η απάντηση που δόθηκε σε σχετικό ερώτημα κατά τη διάρκεια ανοιχτής εκδήλωσης, ήταν η εξής: «Το εγχείρημά μας είναι παραταξιακά ανεξάρτητο και προτιμάμε την ενίσχυσή μας μέσω των συλλόγων και των ενεργών πολιτών και όχι μέσω συγκεκριμένων παρατάξεων που δραστηριοποιούνται στον Δήμο. Συνεργαζόμαστε με τον Δήμο και τον αρμόδιο αντιδήμαρχο, όχι λόγω της παραταξιακής τους ιδιότητας, αλλά επειδή είναι εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης». Ωστόσο, η θεσμοθέτηση του εγχειρήματος απαιτεί την έγκριση του δημοτικού συμβουλίου, επομένως πρέπει να υπάρχει μια ισότιμη, ταυτόχρονη, διαφανής και ξεκάθαρη επικοινωνία προς όλους τους δημοτικούς συμβούλους για να το υπερψηφίσουν. Συνεπώς, συντάχθηκε μια επιστολή που είχε ως παραλήπτες όλους τους δημοτικούς συμβούλους του Δήμου Παύλου Μελά και στάλθηκε σε αυτούς με e-mail και ταχυδρομείο, κατόπιν επικοινωνίας με τη γραμματεία και τον πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου. Η επιστολή αυτή κοινοποιούσε στους δημοτικούς συμβούλους το σχέδιο της απόφασης που είχε συντάξει η ομάδα και κατέληγε παρακαλώντας για τα εξής:
- Να ενημερώσετε συλλόγους που γνωρίζετε ότι δραστηριοποιούνται στο Πάρκο Καρατάσιου και έχουν συμμετάσχει στη διεκδίκησή του, προκειμένου να έρθουν σε επικοινωνία μαζί μας και να ενταχθούν και αυτοί στο εγχείρημά μας.
- Να καταθέσετε τυχόν δικές σας παρατηρήσεις και προτάσεις επί του σχεδίου της απόφασης Δημοτικού Συμβουλίου που σας επισυνάπτουμε.
- Να υπερψηφίσετε, ανεξαρτήτως παράταξης, την πρόταση, και να προσπαθήσουμε να καταστήσουμε το Καρατάσιου και τη συγκεκριμένη απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου ένα πανελλαδικό πρότυπο για τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στην προστασία των κοινόχρηστων χώρων και στον πολεοδομικό σχεδιασμό.
Η πρόταση ψηφίστηκε από όλους τους δημοτικούς συμβούλους, ανεξαρτήτως παρατάξεων, πλην δύο λευκών ψήφων (Εικόνες 2 και 3). Στην τελική απόφαση έγιναν ελάχιστες τροποποιήσεις από την εντεταλμένη δημοτική σύμβουλο πολεοδομίας, οι οποίες αφορούσαν στον τρόπο ενημέρωσης της ΠΕΓ από τον Δήμο.
Η ΠΕΓ Πάρκου Καρατάσιου διαφοροποιείται σε σχέση με την ΠΕΓ όπως αυτή ορίζεται από τον Ν. 1337/83 και τη σχετική ΚΥΑ του 1984, καθώς τα μέλη της είναι σύλλογοι και όχι μεμονωμένα άτομα. Αυτή η τροποποίηση του θεσμού της ΠΕΓ προσφέρει μια σειρά από πλεονεκτήματα και ενδεχομένως καινοτομίες για τη δημόσια διοίκηση. Συγκεκριμένα, με την τροποποίηση αυτή:
- Επιτυγχάνεται μεγαλύτερη ανεξαρτησία των μελών της ΠΕΓ απέναντι στον Δήμο, καθώς τα μέλη δεν είναι φυσικά πρόσωπα που ορίζονται ονομαστικά με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου. Αντιθέτως, οφείλουν την επιλογή τους ως μέλη της ΠΕΓ στους συλλόγους και τις συλλογικότητες και λογοδοτούν προς αυτούς ή αυτές.
- Καταργείται ένα σημαντικό εμπόδιο για τη συμμετοχικότητα: το μεμονωμένο άτομο συχνά δεν έχει τον χρόνο, τη γνώση ή το ενδιαφέρον και τη διάθεση που χρειάζεται για να συμμετέχει εθελοντικά σε ένα συλλογικό εγχείρημα. Ωστόσο, για έναν σύλλογο/συλλογικότητα είναι ευκολότερο να παρέχονται μακροπρόθεσμα αυτοί οι πόροι, προς όφελος του εγχειρήματος. Ένας σύλλογος θα χάσει πιο δύσκολα το ενδιαφέρον του για τον σχεδιασμό και τη διαχείριση του πάρκου απ’ ό,τι ένας μεμονωμένος πολίτης. Όταν κάποιο μέλος της ΠΕΓ δεν έχει χρόνο ή διάθεση να συμμετάσχει, ή αποχωρεί από την ΠΕΓ για οποιονδήποτε προσωπικό λόγο, το εγχείρημα δεν βλάπτεται και εξακολουθεί να έχει συνέχεια, καθώς το μέλος αντικαθίσταται από άλλο εκπρόσωπο του συλλόγου. Με αυτόν τον τρόπο, η συμμετοχή του συλλόγου στον χωρικό σχεδιασμό μπορεί μακροχρόνια να συνεχιστεί, να γίνει παράδοση και θεσμός.
- Το ευρύτερο κοινό αποκτά μεγαλύτερη εμπιστοσύνη απέναντι στην ΠΕΓ, γιατί αυτή δεν αποτελείται από άγνωστα πρόσωπα, αλλά από φορείς της κοινωνίας των πολιτών της περιοχής.
- Γίνεται με έμμεσο τρόπο αποδεκτή και μη ελέγξιμη από τον Δήμο μια από τα κάτω εξωθεσμική (σε σχέση με τη δημόσια διοίκηση) απόφαση, που είναι ο καθορισμός των φυσικών προσώπων-μελών της ΠΕΓ. Ο καθορισμός αυτός γίνεται από τους συλλόγους και τις συλλογικότητες, με δικά τους κριτήρια και δικές τους διαδικασίες.
Ανοιχτά ζητήματα για τη συνέχιση του εγχειρήματος
Για τη συνέχιση του εγχειρήματος, με το πέρας της διδακτορικής διατριβής, παραμένουν ανοιχτά και θα πρέπει να συνεχίσουν να μας απασχολούν τα ακόλουθα ζητήματα: α) Η εσωτερική ενίσχυση της ΠΕΓ με περαιτέρω συνειδητοποίηση του ρόλου της από τα μέλη της, β) η διεύρυνση της ΠΕΓ με νέους συλλόγους-μέλη, γ) η δικτύωση της ΠΕΓ με ενδιαφερόμενους υποστηρικτές (με μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας και εθελοντές/ακτιβιστές), δ) η διενέργεια εκδηλώσεων για την προβολή της ΠΕΓ στο ευρύ κοινό, και τέλος, αν τα προηγούμενα ευοδωθούν, ε) η δημιουργία του ίδιου θεσμού σε άλλες πολεοδομικές ενότητες και άλλους Δήμους, με σκοπό την προστασία και συνδιαχείριση των κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων.
Από τη μέχρι τώρα λειτουργία του εγχειρήματος φαίνεται ότι η πιο σημαντική πρόκληση είναι η προσήλωση των μελών στους στόχους της ΠΕΓ, η διατήρηση της συνοχής και η εσωτερική της ενίσχυση. Η αρχή της συμπεριληπτικότητας και η ένταξη όσο το δυνατόν περισσότερων συλλόγων βοήθησε από τη μια μεριά στην έγκριση της ΠΕΓ από το ΔΣ του Δήμου Παύλου Μελά, δυσχεραίνει από την άλλη τη λήψη αποφάσεων και αυξάνει τις διαφωνίες μεταξύ των μελών, καθώς κάθε σύλλογός/συλλογικότητα έχει διαφορετική στόχευση και διαφορετικό βαθμό αλληλεξάρτησης με τον Δήμο.
Ο θεσμός της ΠΕΓ θα μπορούσε να είναι ιδιαίτερα χρήσιμος σε πολεοδομικές ενότητες που κινδυνεύουν με τον αποχαρακτηρισμό κοινοχρήστων και κοινωφελών χώρων (βλ. Σεϊτανίδης, 2019). Στο πλαίσιο της δικτύωσης της ΠΕΓ και της εξάπλωσης του θεσμού, υπάρχουν εξελίξεις, καθώς η Πρωτοβουλία κατοίκων για το πρώην στρατόπεδο Μαρκόπουλου στα Χανιά και ο σύλλογος Κοινά Ιωαννίνων στα Γιάννενα έχουν δείξει ενδιαφέρον για το παράδειγμα του Καρατάσιου και είναι υπό διαμόρφωση η συνεργασία μαζί τους.
Η έρευνα δράσης, θεωρητικά, είναι μια διαδικασία χωρίς τελικό σημείο. Μετά την πρώτη προσπάθεια παρέμβασης, δημιουργούνται συνεχείς κύκλοι αναστοχασμού, σχεδιάζονται και υλοποιούνται παρεμβάσεις, καταγράφονται τα αποτελέσματα κ.ο.κ. Στην παρούσα περίπτωση, η ΠΕΓ Πάρκου Καρατάσιου και οι δράσεις της τοπικής κοινωνίας συνεχίζουν να υπάρχουν και να είναι υπό παρατήρηση, χωρίς ωστόσο να παρέχεται στο εγχείρημα η τεχνική και οργανωτική υποστήριξη που υπήρχε κατά την περίοδο εκπόνησης της διδακτορικής διατριβής (δηλαδή η εργασία ενός υποψήφιου διδάκτορα και πέντε φοιτητών]. Από την παρατήρηση της μέχρι τώρα λειτουργίας της ΠΕΓ, από την παρουσία της και τα προβλήματά της, κατανοούμε τις προοπτικές και τους περιορισμούς που είχε η δράση μας για τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στον χωρικό σχεδιασμό και καταγράφουμε τι θα μπορούσε να έχει γίνει διαφορετικά, ώστε να συνδράμουμε με αποτελεσματικότερο τρόπο σε ένα επόμενο σχετικό εγχείρημα.
Υποσημειώσεις
1Για σχετικές δηλώσεις του υπουργού βλ.:
https://www.voria.gr/article/to-schedio-ipetha-gia-to-proin-stratopedo-karatasou-antidrasi-tou-dimou
