Εικαστικές χαρτογραφήσεις στην Α΄ Προβλήτα του λιμανιού της Θεσσαλονίκης

To κείμενο παρουσιάζει τους παιδευτικούς στόχους, τα μεθοδολογικά εργαλεία και τα συνθετικά αποτελέσματα του Εργαστήριου Τέχνης και Αρχιτεκτονικής «Post-Platform: ανιχνεύοντας το αθέατο, ιχνογραφώντας το επερχόμενο» (Οκτώβριος 2023 – Δεκέμβριος 2023), που οργάνωσε η εικαστικός και αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ Νάντια Καλαρά. Το Εργαστήριο πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του διεθνούς προγράμματος «A Sea Change», το οποίο αφορoύσε δημιουργικές επεμβάσεις στα πολιτισμικά και φυσικά οικοσυστήματα που σχετίζονται με τη Μεσόγειο θάλασσα,¹ και σε συνεργασία με το MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών. Στο Εργαστήριο συμμετείχαν φοιτητές/φοιτήτριες του μεταπτυχιακού προγράμματος «Σχεδιασμός Αιχμής: Καινοτομία και Διεπιστημονικότητα στον Σχεδιασμό» του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών  του ΑΠΘ² και επιλεγμένοι προπτυχιακοί φοιτητές του ίδιου Τμήματος, που είχαν πρόσφατα ολοκληρώσει το μάθημα επιλογής του 8ου εξαμήνου «Τέχνη και Πόλη: Αποχαρτογραφήσεις».³ Το Εργαστήριο αποτέλεσε μέρος του προγράμματος διδασκαλίας του 5ου κύκλου του μεταπτυχιακού προγράμματος, που επικεντρώθηκε στο θαλάσσιο μέτωπο της πόλης της Θεσσαλονίκης και εστιάστηκε στην  Α΄  Προβλήτα του λιμανιού.⁴

Παρατηρείται τα τελευταία χρόνια μια εντατικοποίηση των τουριστικών και πολιτιστικών χρήσεων της Α΄ Προβλήτας, και για τον λόγο αυτόν θεωρήσαμε ότι υπάρχει μεγάλο περιθώριο έρευνας και επεξεργασίας οικολογικών, οικονομικών και κοινωνικών ζητημάτων που εγγράφονται και εκδηλώνονται εκεί. Στόχος ήταν η  ανάδειξη των ανενεργών σημασιών του τόπου, η παραγωγή νέων αφηγήσεων για αυτόν, ο κριτικός αναστοχασμός για τις αναπαραστάσεις και τις χρήσεις του δημόσιου χώρου της πόλης.  Προσπαθώντας να εντοπίσει τα προβλήματα, την πολιτική και την αισθητική της περιοχής, το Εργαστήριο επιχείρησε να τοποθετήσει τους συμμετέχοντες και τις συμμετέχουσες στη θέση του καλλιτέχνη και αρχιτέκτονα-ερευνητή, ενός εθνογράφου του καθημερινού, και να εφαρμόσει διάφορες διαδικασίες μη συμβατικής χαρτογράφησης. Η επινόηση εικαστικών χαρτογραφικών μεθόδων τροφοδοτήθηκε από τις πρακτικές και τα παραδείγματα που συζητήθηκαν στη δίμηνη διάρκεια του Εργαστηρίου. Τα παραδείγματα αυτά καλύπτουν μεγάλο φάσμα της «χαρτογραφικής τάσης» σε εικαστικούς και αρχιτέκτονες από το 1950 έως σήμερα (Woodward, 1987; Wood & Fels, 1992).

Υιοθετούν μια κριτική προσέγγιση των εννοιών του χάρτη και της χαρτογράφησης: δεν νοούνται ως εργαλεία εντοπισμού και εγγραφής στον κόσμο, αλλά ως εργαλεία απεδαφοποίησης, τα οποία αντανακλούν την αλλαγή στις σχέσεις τους με την έννοια του εδάφους. Η συστατική υποκειμενικότητα του χάρτη, η χαρτογραφική όσμωση μεταξύ φυσικού και τεχνητού, η μετατροπή του περιβάλλοντος σε μια μετα-χαρτογραφία, η ισχυροποίηση της χαρτογραφικής μεταφοράς εντός και εκτός του πεδίου της τέχνης, παράγουν στρατηγικές «αποχαρτογράφησης», που οι φοιτητές καλούνται να εφαρμόσουν στην πράξη (Harmon, 2004; 2009).

Η μετατόπιση από τον «χάρτη» στη «χαρτογράφηση» αντανακλάται σε σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές, στις οποίες ο χάρτης εμφανίζεται άλλοτε ως ένας μεταφορικός τόπος διαθέσιμος για προσωπική έρευνα, ταξίδι και εξερεύνηση, και άλλοτε ως  εργαλείο πολιτικού σχολιασμού και παρέμβασης (Rogoff, 2000; Haudgal, 2024). Άλλωστε, όταν οι Deleuze και Guattari, το 1985, περιέγραφαν τον χάρτη ως «ανοιχτό και συνδέσιμο σε όλες τις διαστάσεις του,  αποσυναρμολογήσιμο, αντιστρέψιμο, επιδεκτικό συνεχούς τροποποίησης, που μπορεί να σχιστεί, να αναποδογυριστεί,  να προσαρμοστεί σε κάθε είδος συναρμογής, να ξαναφτιαχτεί από ένα άτομο, από μια ομάδα, από ένα κοινωνικό μόρφωμα, μπορεί να ζωγραφιστεί πάνω στον τοίχο, να συλληφθεί ως έργο τέχνης, να κατασκευαστεί ως πολιτική δράση ή ως αναστοχασμός», προϊδέαζαν για τις σύγχρονες καλλιτεχνικές προσεγγίσεις και χρήσεις του χάρτη και της χαρτογράφησης. Χρήσιμα φάνηκαν επίσης τα παραδείγματα που αντλούν υλικό από τις μεθόδους της ψυχογεωγραφίας (McDonough, 1994) και της νοητικής χαρτογράφησης. H παραγωγή ψυχογεωγραφικών χαρτών είναι από τους πιο ισχυρούς προδρόμους της σημερινής κριτικής και ακτιβιστικής χρήσης του χάρτη στην τέχνη (Ιωαννίδης, 1999) και η λογική των νοητικών διαγραμμάτων της πόλης των πειραμάτων του Kevin Lynch (1960) χρησιμοποιείται δημιουργικά, με αναπάντεχους τρόπους, σε πολλά σύγχρονα εικαστικά έργα.

Post-Platform: ανιχνεύοντας το αθέατο, ιχνογραφώντας το επερχόμενο

Λύση Συνέχειας ⁵

Ο Χρήστος Γεροθόδωρος προσέγγισε τον χώρο της Προβλήτας μέσα από την αγάπη του για την αρχαιολογία, την αποτύπωση και την καταγραφή. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, στην Α΄ Προβλήτα πραγματοποιούνταν εργασίες από την εταιρεία ύδρευσης της πόλης, και ένα σκάμμα καταλάμβανε μεγάλο μέρος της. Όπως σημειώνει ο Γεροθόδωρος,

«Έμοιαζε με πληγή στην επιδερμίδα της πόλης, και φαινόταν καθαρά η στρωματογραφία της περιοχής του λιμανιού. Μπορούσα να διακρίνω λίθους από το παραθαλάσσιο βυζαντινό τείχος της Θεσσαλονίκης. Μέσω αυτού του σκάμματος το παρόν της πόλης γινόταν ένα με το παρελθόν της.  Ο τρόπος με τον οποίον είχε οριοθετηθεί η περιοχή των έργων με προστατευτική ταινία και προστατευτικά πλέγματα μου έδωσε την εντύπωση πως ήταν σύγχρονα, εφήμερα μνημεία. Έτσι, σαν ένας αρχαιολόγος της σύγχρονης ζωής, αποτύπωσα το σκάμμα φωτογραφικά αλλά και με ένα αξονομετρικό σχέδιο, δίνοντας αξία σε κάτι το καθημερινό, που οι περαστικοί προσπερνούσαν χωρίς να δώσουν σημασία».

Το έργο του Γεροθόδωρου υπενθυμίζει την ύπαρξη των υπόγειων, αθέατων δικτύων, συνδέσεων και στρωμάτων στον ιστό της πόλης και υπαινίσσεται την αισθητική δύναμη ενός τέτοιου αρχείου.

Unveiling the aromatic canvas: mapping space through smell ⁶

Ο Αριστείδης Γεωργιάδης εστιάστηκε στις οσμές της περιοχής και επιχείρησε να εφεύρει τρόπους κωδικοποίησης και χαρτογράφησής τους. Έτσι, σχεδίασε κύκλους και διαγράμματα στρωμάτων έντασης, διαγράμματα διαδρομής του αέρα, χρησιμοποίησε διαφορετικά χρώματα για την απεικόνιση των οσμών, δημιούργησε τρισδιάστατα διαγράμματα του εξωτερικού και του εσωτερικού χώρου κάποιων κτιρίων, προσπάθησε να εντοπίσει την πηγή από την οποία προέρχονται οι οσμές μέσω διαγραμμάτων πρόσοψης. Στη συνέχεια, συνέταξε ένα ερωτηματολόγιο  που δόθηκε σε επισκέπτες της Α΄ Προβλήτας, και μέσω αυτού συλλέχθηκαν μερικές ενδιαφέρουσες απόψεις και δεδομένα. Όπως εξηγεί ο Γεωργιάδης,

«η ανάγνωση της διατριβής Σημείωση και καταγραφή του οσμητικού τοπίου, της Αρχοντούλας Βασιλαρά, με έκανε να κατανοήσω τη σημασία, τις λειτουργίες, την αποδοχή και την ανοχή των οσμών. Εμπνευσμένος τόσο από τη διατριβή όσο και από τις απαντήσεις στα ερωτηματολόγια, δημιούργησα δύο κολάζ που δείχνουν θετικές και αρνητικές λειτουργίες. Προσπάθησα να φανταστώ τις μυρωδιές ως στρώματα ή “μπλοκ”, με ένα διάγραμμα χωρικής ποσότητας, και πώς υπάρχουν σε έναν εξωτερικό χώρο. Επηρεασμένος από τις απαντήσεις του ερωτηματολογίου, σχεδίασα ένα διάγραμμα συναισθημάτων χρησιμοποιώντας γραμμές που αντιπροσωπεύουν τα συναισθήματα των ανθρώπων».

Η Προβλήτα ως μηχανή ⁷

Ο Χάρης Δόσπρας σχεδίασε μια σειρά από χάρτες της Προβλήτας, στους οποίους δίδεται έμφαση στην προσβασιμότητά της και τον αντιληπτικό και αισθητικό αντίκτυπο που έχει το σημείο στους επισκέπτες. Η συνεχής διάβρωση των πετρωμάτων και του πλακόστρωτου των διαδρομών, λόγω της άμεσης επαφής της Προβλήτας με τη θάλασσα, οδηγεί στην παραμόρφωση του εδάφους, καθιστώντας το μη προσβάσιμο σε άτομα με αναπηρία ή με κινητικά προβλήματα, αν δεν έχουν συνοδό. Αντίθετα, οι εργαζόμενοι στην Προβλήτα έχουν διαμορφώσει μια πιο μηχανική διαδρομή μέχρι τον χώρο εργασίας. Ασυνείδητα, η Προβλήτα λειτουργεί ως «μηχανή» προορισμών. Όπως σημειώνει ο Δόσπρας,

«ένας χάρτης προσβασιμότητας στην Προβλήτα, που εκτείνεται πέρα από τα κτίρια, αναδύεται ως ένα στοχαστικό αρχιτεκτονικό σχέδιο που αγκαλιάζει μια εμπειρία χωρίς αποκλεισμούς στην προκυμαία». Μια μακέτα με μια σειρά φωτογραφιών που είναι τοποθετημένες στα γεωγραφικά σημεία λήψης τους «γίνεται μια οπτική αφήγηση, καθοδηγώντας τους παρατηρητές μέσα από μια δυναμική γκαλερί αναμνήσεων που συνδέονται περίπλοκα με συγκεκριμένες τοποθεσίες… Αυτός ο χάρτης είναι μια αρχιτεκτονική ωδή στο ποικίλο μωσαϊκό των αναμνήσεων, προσφέροντας ένα επιμελημένο ταξίδι, που προσκαλεί τους θεατές να εξερευνήσουν τον κόσμο μέσα από τον φακό αμέτρητων προοπτικών, κάθε καρέ παγωμένο στον χρόνο, στο ακριβές σημείο προέλευσής του».

Λίγο πριν τη θάλασσα ⁸

Η Ευθυμία Καντούρου ανασυνθέτει φευγαλέα μνημονικά θραύσματα των επισκέψεων στην Προβλήτα και τα εγγράφει σε νοητικούς χάρτες που μεταφέρουν και επικοινωνούν μια προσωπική, ρευστή αίσθηση της κλίμακας, των χρωμάτων, των μοτίβων, και διαφόρων περιστατικών που συνέβησαν κατά τη διάρκεια των επισκέψεων. Επιπλέον, δημιουργεί μια σειρά πορτρέτων των εργαζομένων στο λιμάνι μέσα στον χώρο εργασίας τους, εστιάζοντας το ενδιαφέρον της στις προσωπικές μικροεπεμβάσεις που κάνουν αυτόν τον σκληρό και απρόσωπο χώρο περισσότερο  οικείο. Το βλέμμα του θεατή παλινδρομεί από τα εκφραστικά πρόσωπα των «ανθρώπων του λιμανιού» στον γεμάτο από αναμνηστικά, σημάνσεις και σύμβολα χώρο εργασίας, δημιουργώντας μια αμφισημία: Πρόκειται για το πορτρέτο του ανθρώπου ή του χώρου;

Υλικότητες και Υφές ⁹

Η Χρύσα Κουλίνα συγκεντρώνει ένα πλούσιο αρχείο των υλικών και των υφών της Α΄ Προβλήτας του λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Αποτυπώνει φωτογραφικά τα διάφορα υλικά, όπως είναι το τσιμέντο, τα ραγισμένα πλακίδια, το βοτσαλωτό δάπεδο, οι κυβόλιθοι και το deck. Αναδεικνύει τις ποικίλες φθορές, μόνιμες και παροδικές, προερχόμενες τόσο από τη φυσική φθορά του χρόνου όσο και από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Ο θεατής καλείται να αντιληφθεί την ύλη «από πολύ κοντά», καθώς το έργο τον τοποθετεί σε μια σχεδόν επώδυνη εγγύτητα με αυτήν.

Τέσσερις ή παραπάνω διαδρομές σε συνωμοσία με τον εαυτό μου ¹⁰

Η Ολυμπία Ναζαρίδου δημιουργεί ένα σύνθετο σύστημα χαρτογραφήσεων του βιώματος και των διαδρομών τεσσάρων πιθανών παρατηρητών στην Α΄ Προβλήτα, πάνω στο ίδιο υπόβαθρο. Η μεθοδολογία που ακολουθεί είναι η σύνταξη κείμενου που περιγράφει τη διαδρομή και στη συνέχεια η απόδοσή της οπτικά. Οι τέσσερις διαδρομές περιλαμβάνουν ισάριθμους διαφορετικούς χαρακτήρες: την ίδια, ένα ψάρι, ένα ζεύγος τουριστών και έναν εργαζόμενο στην Προβλήτα. Στο πρώτο διάγραμμα κίνησης, ο συνδυασμός σκίτσων, φωτογραφιών, κολάζ και κειμένου, επιχειρεί  μια οπτική μετάφραση των σκέψεων του παρατηρητή σε εικόνες αποτυπωμένες στην επιφάνεια του χάρτη. Στη δεύτερη διαδρομή, αυτή του ψαριού,  η Ολυμπία Ναζαρίδου αντλεί υλικό από την πλούσια παράδοση της οπτικής ποίησης,  που προσδίδει εικαστική αξία στην αποτύπωση του λόγου στο χαρτί και αποκαλύπτει την αισθητική διάσταση της γραφής (Perloff, 2021). Στην τρίτη διαδρομή, ακολουθούμε ένα ζευγάρι Αμερικανών τουριστών που φτάνουν στην πόλη με το κρουαζιερόπλοιο Silver Moon. Στην τέταρτη διαδρομή, καταγράφεται η οπτική του εργαζόμενου ως σερβιτόρου σε κατάστημα εστίασης στην Α΄ Προβλήτα.  Ως μέθοδος απεικόνισης για αυτή τη διαδρομή επιλέγεται το διάγραμμα κίνησης σε κάτοψη, όπως θα εμφανιζόταν σε μια αρχιτεκτονική ανάλυση του χώρου. Η Ναζαρίδου, συναρμόζοντας πολλά καλλιτεχνικά μέσα και μεθόδους απεικόνισης, κατασκευάζει έναν κοινό πολυεπίπεδο χάρτη που καταφέρνει να εμφανίσει αλληλεπικαλυπτόμενες φωνές και βιωματικές χωρο-γραφίες.

Ορίζοντας τον Ορίζοντα ¹¹

Η Μαρία Νάντσου επιχειρεί μια «αδύνατη χαρτογράφηση»  εστιαζόμενη στην απατηλή και άπιαστη ποιότητα του ορίζοντα, μετατρέποντας την Προβλήτα σε έναν μεταιχμιακό τόπο. Επινοεί μια χαρτογραφική μέθοδο ενατενίσεων του ορίζοντα τοποθετώντας την Προβλήτα στο κέντρο και σχεδιάζοντας ομόκεντρους αλληλοκαλυπτόμενους κύκλους με ρευστά όρια. Ακολουθούν τα σταθερά εμπόδια, δηλαδή τα κτίρια, ενώ οι άξονες αποτυπώνουν τα κομμάτια που αποκρύπτονται από τη θέα προς τη θάλασσα. Όπως σημειώνει η Νάντσου,

«τα μεταβλητά εμπόδια με την σειρά τους αποκόπτουν και αλλοιώνουν την θέα προς τον ορίζοντα. Στην συγκεκριμένη κατηγορία εμποδίων ανήκουν ζωντανοί οργανισμοί, άνθρωποι ή εφήμερες κατασκευές που τοποθετούνται κυρίως στους μεταβατικούς χώρους,  ανάμεσα στα κτίρια και δυσκολεύουν την οπτική».

Η μελέτη της Νάντσου πάνω στην καινοτόμο χαρτογραφική μέθοδο της Alexandra Arènes στο έργο της Terra Forma, μετασχηματίζεται εδώ με θαυμάσιο τρόπο (Aït-Touati, Arènes & Grégoire, 2022). Αλλά και η αρχική έμπνευση από το κείμενο του Robert Smithson «Incidents of the Μirror – Τravel at the Yucatan», δίνει το έναυσμα για τη δύσκολη εργασία της ενσωμάτωσης του οραματικού στοιχείου στο έργο (Καλαρά, 2013).

Λόγια της Προβλήτας ¹²

H Αθηνά Τάσιου συνέθεσε αρχικά έναν ηχητικό περίπατο στην Α΄ Προβλήτα. Η συλλογή ήχων έγινε από την ιστορική Λεωφόρο Νίκης, τους επισκέπτες, τους μουσειακούς χώρους, τα καφέ, από events που διοργανώθηκαν στους χώρους εκδηλώσεων, από ζώα, από τη θάλασσα, το λιμάνι. Επιλέχθηκαν επίσης αποσπάσματα από λογοτεχνικά κείμενα. Ο συνδυασμός των ήχων και της αφήγησης μετατρέπει τον ακροατή σε νοερό επισκέπτη της περιοχής.  Ο δεύτερος χάρτης της Τάσιου είναι αποτέλεσμα της κριτικής της ανασκόπησης με αντικείμενο το έργο των λετριστών (Τσακίρη & Γιαννούδης, 2019), τους νοητικούς χάρτες του Kevin Lynch και σύγχρονους εικαστικούς, όπως η Layla Curtis.  Μέσω της συλλογής κειμένων, γραφών και λέξεων που βρέθηκαν στον χώρο, αλλά και σημειώσεων που συντάχθηκαν κατά τη διάρκεια της παρατήρησης, γίνεται μια προσπάθεια να οριοθετηθούν οπτικά τα υφιστάμενα κτίρια και η διαμόρφωση της Προβλήτας, να αποδοθεί η μορφολογία της, να συσταθεί υπαινικτικά η χρήση των κτιρίων, και να γίνει μια απόπειρα διαχωρισμού των περιοχών, ανάλογα με τους χρήστες τους. Ο ακροατής/αναγνώστης, ακούγοντας, διαβάζοντας και βλέποντας «Τα λόγια της Προβλήτας», εμπλουτίζει και διευρύνει τη φυσική εμπειρία της επίσκεψης.

Ίχνη

Η Μαρίνα Χατζητουλούση, χρησιμοποιώντας το σχέδιο και τη φωτογραφία, καταγράφει τις διαβρώσεις στην επιφάνεια του εδάφους της Προβλήτας, ερμηνεύοντας και μεταγράφοντάς τες σε αφηρημένα σχέδια. Με αφαιρέσεις και σχηματοποιήσεις φτάνει σε ένα αποτέλεσμα που η υλικότητα του πεζοδρομίου χάνεται, και το «τοπίο» που εμφανίζεται παραπέμπει ταυτόχρονα στη ρευστή κατάσταση του υδάτινου περιβάλλοντος της προβλήτας. Συμπληρωματικά, επιχειρεί μια μεταγραφή του χώρου σε μορφή κειμένου, περιγράφοντας μια φανταστική διαδρομή από την είσοδο της Προβλήτας μέχρι το τέλος της, τη θάλασσα. Στο έργο της Χατζητουλούση η Προβλήτα σχεδόν εξαφανίζεται και μετουσιώνεται σε ένα πεδίο μνημονικό.

Επίλογος

Η Α΄ Προβλήτα του λιμανιού της Θεσσαλονίκης έγινε αντιληπτή, κατά περίπτωση, ως μια πλατφόρμα μεταφοράς, ως μια μεταλλασσόμενη χωρική και χρονική επιφάνεια, ως μεταβατική ή ενδιάμεση ζώνη, ως θεματικό πάρκο, ως ετεροτοπία, ως  σκηνικό, ως επαυξημένος χώρος, ως πεδίο πραγματικό και εικονικό ταυτόχρονα. Οι φοιτητές/φοιτήτριες επινόησαν τα δικά τους υποκειμενικά συστήματα για να εξερευνήσουν τον συγκεκριμένο δημόσιο χώρο χαρτογραφώντας το εφήμερο, το απτικό και το σωματικό, έχοντας πάντα κατά νου τις συμβιωτικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, του τόπου και της θάλασσας. Εστιάστηκαν στις πρακτικές της καθημερινότητας που χαρακτηρίζουν την τοποθεσία πέρα από τις επίσημες προσταγές του σχεδιασμού. Εφάρμοσαν μεθόδους τεκμηρίωσης και καταγραφής αόρατων, κρυφών, παράπλευρων και παραγκωνισμένων  στοιχείων της τοποθεσίας. Οι συναρπαστικές ποιητικές του χάρτη και της χαρτογράφησης που  προσφέρουν οι σύγχρονες εικαστικές τέχνες, όπως και η επικαιροποίηση των πρακτικών της ψυχογεωγραφίας και της νοητικής χαρτογράφησης, αξιοποιήθηκαν δημιουργικά σε μεγάλο βαθμό. Ανιχνεύοντας, ιχνογραφώντας, συλλέγοντας, ενεργοποιώντας, οι συμμετέχοντες και οι συμμετέχουσες ξεκίνησαν από την ίδια αφετηρία και κατέληξαν (ευτυχώς) σε πολύ διαφορετικά μεταξύ τους αποτελέσματα. Το εργαστήριο διατήρησε μέχρι τέλους τον πειραματικό και παιγνιώδη χαρακτήρα του, παράγοντας υβρίδια χαρτών που ανανεώνουν, εμπλουτίζουν και διευρύνουν την εικόνα και την εμπειρία του δημόσιου χώρου της πόλης. 

Υποσημειώσεις

¹Βλ. https://a-sea-change.net/

²Ο 5ος κύκλος του προγράμματος φέρει τον τίτλο no/memories και εστιάζεται στον συνεχή διάλογο της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού με το παρελθόν, και στη σημασία των αναφορών, των δεδομένων και των μεταδεδομένων στη διαδικασία σχεδιασμού. http://advanceddesign.arch.auth.gr/. Οι εννέα συμμτέχοντες/συμμετέχουσες του εργαστηρίου ήταν οι: Χρήστος Γεροθόδωρος, Ολυμπία Ναζαρίδου και Ευθυμία Καντούρου,  φοιτητές του 11ου   εξαμήνου του προπτυχιακού κύκλου σπουδών, και οι Αριστείδης Γεωργιάδης,  Θεοχάρης Δόσπρας, Χρύσα Κουλίνα,  Μαρία Νάντσου, Αθηνά Τάσιου και Μαρίνα Χατζητουλούση, φοιτητές και φοιτήτριες του 1ου εξαμήνου του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών «Σχεδιασμός Αιχμής».

³Το μάθημα επιλογής «Τέχνη και Πόλη: Αποχαρτογραφήσεις»  διδάσκεται από το ακαδημαϊκό έτος 2014 στον προπτυχιακό κύκλο σπουδών του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ από την αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Νάντια Καλαρά.  http://unmappings2.blogspot.com/

⁴Το Eργαστήριο πραγματοποιήθηκε μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου 2023. Περιλάμβανε διαλέξεις, επιτόπιες επισκέψεις, επισκέψεις σε εκθέσεις εικαστικών και σταθερές εβδομαδιαίες συναντήσεις για την κριτική επισκόπηση και ανατροφοδότηση των εργασιών. Πραγματοποιήθηκαν: μία δημόσια παρουσίαση και έκθεση στο MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών στη Θεσσαλονίκη, 11-14.01.2023 και  μια ψηφιακή έκθεση, τον Μάρτιο και τον Απρίλιο 2024 στη Βαρκελώνη, Quo Artis – Art & Science Foundation, 7.03-30.03.2024. Μια συνοπτική παρουσίαση του εργαστηρίου συμπεριλήφθηκε στον τόμο A Sea Change Political, Natural and Cultural Ecologies of the Mediterranean, edited by Y. Colakides, T. Kourochkina, H. Perez and V. Sacco. Barcelona. Quo Artis publications, 2024.

⁵Χρήστος Γεροθόδωρος, βλ. https://issuu.com/gerothodc/docs/_11

⁶Αριστείδης Γεωργιάδης, βλ. https://issuu.com/aristides97/docs/unveiling.the.aromatic.canvas?fbclid=IwAR3Qw07oAAoko8UIXGiuIjmpbJ7JuI5mx9wLZNqcM-_uhdcY81HuvU_nv3M

⁷Θεοχάρης Δόσπρας, βλ. https://issuu.com/dosprast/docs/issuu

⁸Ευθυμία Καντούρου, βλ. https://unmappings2.blogspot.com/2024/02/blog-post_35.html

⁹Χρύσα Κουλίνα, βλ. https://issuu.com/chrysa_k/docs/materiality_texture_resized

¹⁰Ολυμπία Ναζαρίδου, βλ. https://issuu.com/olynaz/docs/_post_platform_

¹¹Μαρία Νάντσου, βλ. https://issuu.com/mmnan/docs/defining_the_horizon

 ¹²Αθηνά Τάσιου, βλ. https://soundcloud.com/athina-tasiou